Орталық коммуникациялар қызметінде өткен брифингінде экология, геология және табиғи ресурстар министрі Серікқали Брекешев министрліктің осы жылғы жұмыс қорытындысы туралы қысқаша мәлімет беріп, алдында тұрған орта мерзімді даму перспективалары жайлы айтып берді.  

Министрліктің жұмысы 4 негізгі бағыт бойынша жүзеге асуда. 

Олар: қоршаған ортаның сапасын жақсарту, геология, су ресурстары, орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі. 

Осы жылғы экологиялық мониторинг нәтижелері бойынша Теміртау, Нұр-Сұлтан, Алматы, Ақтөбе, Атырау, Өскемен, Қарағанды, Балқаш, Жезқазған, Шымкент қалаларында ауаның ластану деңгейі жоғары екендігі мәлім болды. 

Жабдықтардың тозуы, зауыттардағы шаң тазарту қондырғылары жұмысының тиімсіздігі, жаңғырту мен қайта құрудың болмауы, көмірді пайдалану – жоғары ластанудың себебі.

Қалдықтармен жұмыс істеу саласында қатты тұрмыстық қалдықтар полигондарының санитарлық және экологиялық талаптарға сәйкес келмейді. Оларды өңдеу деңгейінің төмендігі және стихиялық үйінділердегі проблемалар өзекті болып тұр.

«Жалпы, экологиялық жағдайды жақсарту мақсатында жаңа Экологиялық кодекс қабылданды. Біз оның негізгі бағыттары туралы түрлі алаңдарда бірнеше рет түсіндірме бердік. «Жасыл Қазақстан» ұлттық жобасы және өңірлердегі экологиялық жағдайды жақсарту бойынша Жол карталары бекітілді. Олар бойынша жұмыс жүргізілуде. Кәсіпорындармен меморандумдарға қол қойылды. Осыған сәйкес ауаға шығарындылардын төмендету жоспарлануда», — деді министр.

Қарағанды облысында «АрселорМиттал Теміртау» компаниясымен (220 мың тонна) келіссөз нәтижесінде қазандық жабдықтары мен газ тазалау жабдықтарын қайта құру, сондай-ақ әк күйдіру цехтарын Теміртау қаласының сыртына шығару жоспарлануда. Компания 2025 жылға қарай ауаға шығарындыларды 30%-ға қысқартуға міндеттенеді. Сондай-ақ олар Теміртау қаласының айналасына 500 мың түп ағаш отырғызады.

Атырау облысында мұнай өңдеу зауыты «Тухлая Балка» булану тоғанын қалпына келтіре отырып, «Тазалық» жобасын жүзеге асыруға кірісті.  Ал әкімдіктің балансындағы бөлігі бойынша қалпына келтіру тамыз айында басталған. Биыл 300 млн теңге бөлінді. Қалпына келтіру жұмыстары 2023 жылы аяқталады. 

Сол жағалауда кәріздік тазарту құрылыстарын қайта жаңғырту жұмыстары жүргізілді. Оң жағалаудағы ескі КТҚ қайта құру жұмыстары 2023 жылы аяқталады. Сонымен қатар, «Квадрат» буландырғыш тоғанын тазалау 2024 жылы аяқталады.

Шығыс Қазақстан облысы 2025 жылға қарай «Қазмырыш» АҚ компаниясы жаңа қолжетімді технологияларды пайдалана отырып, шығарындыларды 20%-ға азайтады. 

Маңғыстау облысында белсенді мұнай өндіруші аймақ болғандықтан, мұнай кен орындарындағы мұнай қалдықтары жиналуының экологиялық проблемасы бар. Осылайша, «ҚазМұнайГаз» компаниясы тонналаған мұнай өнімдерін жоюға және кәдеге жаратуға кірісті. Қазірдің өзінде 2,5 млн тоннаның шамамен бір млн тоннасы (1,080 млн тонна) жойылды. Жұмыс 2024 жылы аяқталады.

Сондай-ақ «Қошқар-атада» бұрыннан ластанған жерді жою басталды. Ол осы жылы үшін республикалық бюджеттен 1 млрд теңге, 2022 жылға 3 млрд теңге, 2023 жылға 500 млн теңге бөлінді.

Ақтөбе облысында ферроқорытпа зауытында цехтарды жаңғырту және қайта құру жобасы қолға алынды. Нәтижесінде шығарындылар 30%-ға азаяды. Сондай-ақ, 2025 жылға дейін КТҚ жаңғырту жоспарлануда.

Алматы қаласы бойынша «Самұрық-Қазына» қоры ЖЭО-2-де бу-газ қондырғысын салу және ЖЭО-3-ті жаңғырту туралы шешім қабылдады.

9 айда қалдықтарды қайта өңдеу үлесі 20,2% құрады. 2020 жылдың сәйкес кезеңінде бұл үлес 15,8%-ды құрады.

Түзілетін ҚТҚ көлемін айтарлықтай азайту үшін заңнамалық деңгейде «Waste to Energy» тетігі енгізілді. Қалдықтарды жағу зауыттарын салу үшін 6 қала анықталды. Алғашқы аукцион өткізілді. Инвестор анықталды. Құрылыс жұмыстары 2022 жылы басталады. Жеке инвестициялар 292 млрд теңгені құрайды. Өз кезегінде мемлекет қажетті инфрақұрылыммен (жер телімдері, электр энергиясы, сумен жабдықтау) қамтамасыз етеді.

Заңсыз  үйінділерді болдырмау және оларды алдын алу жұмыстары жүргізілуде. Космомониторинг негізінде бүгінгі таңда 7,3 мыңнан астам қоқыс анықталды. 89% (6,6 мың) қоқыс жойылды. Заңсыз үйінділердің пайда болу мәселесін шешу үшін бірқатар жүйелі шаралар қабылданды. Атап айтқанда, қалдықтарды белгіленбеген орындарға заңсыз тастағаны үшін салынатын айыппұлдар өсті.

Қазақстан 2030 жылға қарай парниктік газдар шығарындыларын 1990 жылғы деңгейден 15%-ға (немесе 328 млн тоннаға дейін) азайтуды көздеп отыр. Мәселен, 2019 жылы парниктік газдардың ұлттық шығарындылары 1990 жылғы деңгейден (364 млн тонна) 2,4%-ға төмен.

Министрдің айтуынша, барлық негізгі секторлар үшін парниктік газдар шығарындыларын азайтуды қамтитын шаралардың жол картасы әзірленді. Мемлекет басшысы жариялаған көміртегі бейтараптығына қол жеткізу бағытын іске асыру мақсатында Ұлттық экономика министрлігімен 2060 жылға дейінгі көміртегі бейтараптығы стратегиясының жобасын әзірлеу бойынша жұмыс жалғасуда.

 «Біз су ресурстарының балансын дайындадық. Қазіргі уақытта құрғақшылық циклы жалғасуда. Диқандарымызды сумен қамтамасыз ету үшін Ауыл шаруашылығы министрлігімен бірлесе отырып, аймақтарға бардық. Фермерлерге ықтимал қауіптер және күрделі вегетациялық кезеңге дайындалу қажеттігі туралы айтылды. Нәтижесінде, әкімдіктер мен шаруалар ылғал сүйгіш дақылдар көлемін азайтты: мақта алқабы 17,9 мың га, күріш алқабы 9,5 мың га қысқарды», — деді С. Брекешев. 

Сондай-ақ, министрлік әкімдіктермен бірлесе отырып, арналарды тазарту жұмыстарын жүргізді. Қосымша сорғылар орнатылды. Сумен қамтамасыз етудің жедел кестелері енгізілді.

«Көрші елдермен белсенді келіссөз жүргізген саясатымыздың арқасында былтырға қарағанда көбірек су алдық. Жалпы, Сырдария өзені бассейнінен қосымша 700 млн текше метр су ала алдық. Айта кету керек, көршілес елдер өздерін шектеуге мәжбүр болса да, бізге қажетті суды берді. Нәтижесінде, оңтүстік облыстардағы шаруаларды суармалы сумен қамтамасыз еттік», — деді министр. 

2017 жылдан бері Жайық өзенінің бойында судың аз айналымы жалғасуда. Өткен жылы Жайық өзені бассейнінің экожүйесін сақтау және қалпына келтіру бойынша Ресеймен бірлескен бағдарлама қабылданды.

Жағдайды жақсарту үшін былтырдан бастап өзара зерттеулер жүргізілуде. Нәтижесінде екі елдің өзен бассейнінде орналасқан су қоймаларының жұмыс режимін синхрондап, өзеннің гидрологиялық режимін жақсарту шаралары әзірленеді. Осы мақсатта арнаны тазарту және тереңдету жұмыстары жүргізілуде.

«Тамыз айында Балқаш көлі бойынша конференция өткіздік. Сарапшылар, су мамандары мен ғалымдар жиналды. Соңғы жылдары Балқаш көліндегі судың орташа деңгейі 342,5 метр деңгейінде сақталып отыр. Біз үшін 341 метрдегі белгі қауіпті көрсеткіш. Талқылау нәтижелері бойынша, Балқаштың құрғау қаупі жоқ деген қорытынды жасалды», — деді министр. 

Сонымен қатар Балқаш көлін сақтайтын арнайы іс-шаралар жоспары әзірленді. Оған су объектілерін тереңдету мен тазарту, каналдарды жөндеу, су үнемдеу технологияларын енгізу және ылғал сүйгіш дақылдар алаңдарын қысқарту қосылды. 

Өндірістік емес су шығындарын азайту мақсатында биыл 1050 шақырым каналды қайта жаңғырту жұмыстары аяқталды. 78 мың га суармалы жерді айналымға енгізу инфрақұрылымы қалпына келтірілді. 5 жыл ішінде ұзындығы 2,3 мың шақырымға жуық кем дегенде 120 арна қайта жаңғырады.

Мемлекет басшысы өз Жолдауында су тапшылығына байланысты цифрландыру мен суды үнемдейтін технологияларды енгізуге баса назар аударып отыр. Цифрландыру жұмыстары былтыр басталды. Алдағы 5 жылда ұзындығы 3,3 мың шақырымнан асатын 212 арнаны цифрландыру жоспарлануда. Бұл шараларды жүзеге асыру 2,2 текше шақырымға дейін үнемдеуге мүмкіндік береді.

«Жасыл Қазақстан» ұлттық жобасы аясында 2025 жылға қарай 6 облыста жалпы көлемі 1,7 млрд текше метр  9 су қоймасын салу жоспарлануда. Су қоймаларын салу арқасында 20 елді мекендегі су тасқыны қаупі азаяды. 195 мың га жаңа суармалы жер айналымға енеді. Ауыл шаруашылығында 20 мыңнан астам жаңа жұмыс орны ашылады.

Биыл Түркістан облысындағы Кеңсай-Қосқорған-2 су қоймасының құрылысы аяқталды. Қалғандары бойынша техникалық-экономикалық негіздеме немесе жобалық-сметалық құжаттама әзірленуде.

Биыл топтық су құбырларын салу және қайта жаңғырту бойынша 16 нысан жүзеге асырылуда. Оның 8 нысаны жыл соңына дейін аяқталады. Бүгінгі таңда 4 нысанның құрылысы аяқталды. Бұл Пресновский топтық су құбырының 2-кезеңі, Есқұла су құбырының учаскесі мен бастоғанын көшіру (2 нысан), Ақмола облысы Макинск қаласына су құбырын тарту.

«Жүргізілген жұмыстардың арқасында 5,8 мың тұрғыны бар 5 ауылдық елді мекенді сапалы ауыз суға қол жеткізеді. Ақмола, Ақтөбе, Қарағанды және Қызылорда облыстарында 51 ауылдық елді мекенде және 3 қаладағы 203 мың адамды сумен жабдықтау жақсарады. Қалған 8 нысанды екі жыл ішінде аяқтау жоспарда», — деді министр.  

Пайдалы қазбалар қорларының толықтырылуының төмендігі, қала құраушы кәсіпорындарда өндірудің төмендеуі және геологиялық барлаудың инвестициялық тартымдылығының төмендігі геология саласындағы негізгі проблемалар болып табылады. Соның салдарынан жер қойнауын мемлекеттік геологиялық зерттеу бөлігіндегі жұмыстарды күшейту қажет.

«Қазақстандықтардың әл-ауқатын арттыруға бағытталған орнықты экономикалық өсу» Ұлттық жобасында геология саласын дамыту бағыты көзделген. Бес жылдық кезеңде геологиялық барлаудың инвестициялық тартымдылығын арттыруға мемлекеттік бюджеттен 63 млрд теңге көзделген.

2025 жылы мәліметтерді жасау бойынша қор материалдарын сақтайтын қойма және батыс пен орталық аймақтарда 2 керн сақтау қоймаларының құрылысы жоспарланған.  

Ұлттық жоба 680 мың км2астам алаңда жер қойнауын өңірлік геологиялық зерттеуді жоспарлап отыр. Жұмыстар геологиялық барлау жұмыстарының кейінгі кезеңдерін жүргізу және геологиялық барлауға инвестициялар тарту үшін Қазақстан аумағының перспективасын бағалай отырып, геологиялық ұстау карталарын жасауға мүмкіндік береді.

«Еуразия» жобасын жүзеге асыру биыл басталғанын бөлек атап өткім келеді. Оның мақсаты – 18-20 км дейінгі үлкен тереңдіктегі перспективалы мұнай-газ объектілерін анықтау және ресурстарды бағалау үшін Каспий бассейнінің терең құрылымын зерттеу. Жұмыс 3 кезеңнен тұрады. Биыл мемлекеттік бюджет есебінен Каспий маңы ойпатының барлық қолда бар геологиялық-геофизикалық деректерін заманауи барлау технологиясын қолдана отырып жинау, талдау және өңдеу жұмыстары жүргізілуде. Екінші және үшінші кезеңдерді іске асыру жеке инвестициялар есебінен жүзеге асырылады», — деді министр.

Инвесторлардың сапалы геологиялық ақпаратқа қол жеткізуін кеңейту мақсатында Мемлекет басшысының биылғы Жолдауында айтылған тапсырмасы бойынша «Қазгеоақпарат» республикалық геологиялық ақпарат орталығы» ЖШС мен «Қазгеология» АҚ  біріктіру арқылы ведомстволық бағыныстағы ұйымдардың негізінде Ұлттық геологиялық қызметті құру бойынша жұмыс жүргізілуде.

Жалпы, қызмет сапалы геологиялық ақпарат алу уақытын қысқартуға мүмкіндік береді және оның халықаралық стандарттарға сәйкес сақталуын және ұсынылуын қамтамасыз етеді.

Мемлекет басшысы өз Жолдауында геологиялық ақпараттың ашық цифрлық базасын құруды да тапсырды. 2020 жылы бірқатар бизнес-процестер әзірленді. Ақпараттық жүйе 2022 жылы пайдалануға беріледі.

Қазіргі уақытта республикадағы ормандылық көлемі 4,7% құрайды. Мақсат – 2030 жылға қарай бұл көрсеткішті 5%-ға жеткізу. Президенттің бастамасымен министрлік елімізді кең көлемде көгалдандыруды қолға алды. Оның аясында 5 жыл ішінде 2 млрд ағаш отырғызу жоспарлануда. Барлық облыстарда ормандарды қайта өсіру мен орман өсірудің кешенді жоспарлары бекітілді. Тиісті штаб құрылды. Биыл ағаш отырғызу жоспары толығымен орындалды. 62 мың га аумаққа 130 млн ағаш отырғызылды. Жұмыс жалғаса береді.

2 млрд ағаш отырғызуда цифрлық мониторингті қамтамасыз ету мақсатында интерактивті карта жасалды. 

Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша Арал теңізінің түбіне сексеуіл егу бойынша жекелеген жұмыстар жүргізілуде. Биыл 100 мың га сексеуіл отырғызылады. Келесі 4 жылда жыл сайын 250 мың га алқапқа отырғызу жұмыстары жүргізілмек. Осылайша, 2025 жылдың соңына қарай, Арал теңізінің түбіне 1,1 млн га орман екпелерi құрылады. Бұл аймақтағы экологиялық жағдайды жақсартады.

Экологиялық туризмді дамыту мақсатында жеке инвесторлар тартылды. Іле-Алатау ұлттық саябағында туристер орталығы салынды. Кэмпинг құрылысы басталды. Қазір қалған үш ұлттық саябақта тиісті жұмыстар басталып кетті. Олар Алтын Емел, «Көлсай көлдері» және Шарын. Биылғы инвестиция көлемі 3,9 млрд теңгені құрады.

Жақында Қарағанды облысында 14-ші «Ұлытау» ұлттық саябағы құрылды.

Орман заңнамасының талаптарын бұзғаны үшін және ерекше қорғалатын табиғи аумақтар саласындағы әкімшілік және қылмыстық жауапкершілікті күшейту үшін Қылмыстық және Әкімшілік іс жүргізу кодекстеріне тиісті түзетулер әзірленді.

«Өкінішке орай, табиғатқа немқұрайлы қарау фактілері жалғасуда. Оған Қайыңды көлінің реликті ағаштарына деген қатыгездік дәлел. Бұл – табиғат сыйы! Осы сәтті пайдалана отырып, мен тағы да ел тұрғындарын табиғат байлығына мейіріммен қарауға шақырғым келеді. Табиғат, экология үшін жауапкершілік ең алдымен өзімізге жүктеледі», — деді С. Брекешев. 

Тұяқты жануарлардың, әсіресе киіктердің сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлерін сақтау және қалпына келтіру жұмыстары жүргізілуде. Нәтижесінде, ақбөкен популяциясының 2019 жылы 334 мыңға қарағанда, 842 мыңға жеткен өсу қарқынының оң динамикасы байқалады. Өсім 2,5 есе.

Браконьерлікпен күресу мақсатында Ішкі істер министрлігі және Ұлттық қауіпсіздік комитетімен бірлесіп «Ақбөкен» экологиялық акциясы өткізілуде. Профилактикалық іс-шаралар күшейтілді. Киіктерді және тағы басқа жабайы жануарларды аулауға мамандандырылған бірқатар қылмыстық топтар жойылды.

Сондай-ақ, биылғы жылдың қыркүйек айында Ресей Федерациясымен киіктердің трансшекаралық популяциясын қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы келісімге қол қойылды.

Сондай-ақ, Орал киіктерінің популяциясын сақтау және басқару мақсатында «Бөкейорда» мемлекеттік табиғи резерваты мен Ащыөзек мемлекеттік табиғи қаумалын құру жұмыстары жүргізілуде.

Балық шаруашылығын дамыту саласында да біршама жұмыстар атқарылды. Осылайша, балық шаруашылығын дамытудың 10 жылға арналған бағдарламасы бекітілді. Балық шаруашылығына көңіл бөлінді. Оны іс жүзінде жүзеге асыру басталды. Қазірдің өзінде инвестиция көлемі шамамен 182,4 млрд теңгені құрайтын, жылына 129 мың тонна балық өсіру жоспарланып отырған 32 жобаны іске асыру және 5,3 мың жұмыс орнын құру бойынша жұмыстар жүргізілуде.

Осы жылы жұмыс істеп тұрған балық өсіру шаруашылықтары есебінен 12,8 мың тонна балық өсіру күтілуде, бұл өткен жылға қарағанда 30%-ға жоғары (9 мың тонна). Балық өнімдері экспортының деңгейі өсуде.

Республикада балық өсіру шаруашылықтары мен балық өңдеу кәсіпорындарын құру үшін қолайлы жағдайлар жасауға бағытталған бірқатар заңнамалық бастамалар қабылданды. Бизнес пен балық шаруашылығы субъектілері тарапынан қабылданып жатқан шаралардың арқасында балық өсіру және балық өңдеу жөніндегі жобаларды іске асыруға мүдделілік артуда.

Осыған байланысты, балық өсірудің күтілетін өсімі балық өсіру шаруашылықтары мен балық өңдеу кәсіпорындарын құруға жаңа серпін береді.

«Заң шығару жұмысына келетін болсақ, биыл 4 Заңға қол қойылды. ҚР Парламентінің қарауында 2 заң жобасы жатыр. Бұл «Жануарларға жауапкершілікпен қарау» және «Өсімдіктер әлемі туралы». 5 заңнамалық акт әзірленуде. Атап айтқанда, біз «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» кодекске жер қойнауын геологиялық зерттеу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң жобасын, сондай-ақ жаңа Су Кодексінің Тұжырымдамасы мен аңшылық шаруашылығын дамыту жөніндегі заң жобасын әзірлеудеміз», — деді С. Брекешев.